امر به معروف و نهی از منکر هدف اصلی قیام حسین(ع)

دکتر علیرضا حسینی بهشتی:این روزها یادآور سفر بلند و تاریخی است که حسین (ع)آغاز کرده و در هر فرسنگش،دانشگاهی سر از خاک بیرون کرده. سفری که از شهر پیامبر (ص) آغاز شده تا آیینی که برای مردمان آورده، در طی روزهای پرفراز و نشیبی که در پیش است، زلالی از دست رفته را بازپس گیرد.

حسین (ع) دیده است که چگونه مغز دین رحمت را به حفظ خشونت بار پوسته ظواهر آن واگذارده اند، تلاش و نشاط کار و آبادانی را به تکیه بر خراج های سنگین سرزمین های تازه مسلمان فروخته اند، معنویت پاک و سرزنده در میدان عمل را به زهدفروشی دروغین تبدیل کرده اند، اقتدار پیام رهایی بخش امت ایمانیان را با شوکت کاخ ها و ماشین جنگی فاتحان جایگزین کرده اند. و اینک، سرمست از قدرت یکپارچه شده ای که دیگر هیچ هماوردی در میدان نمی بیند، قصد استحاله خلافت به سلطنت دارند. اینک، آنکه بنام امیرالمؤمنین بر جایگاه بنیانگذار امت اسلامی تکیه زده، دیگر پروای محک زدن اعمال خویش با کتاب و سنت ندارد، چرا که وعاظ السلاطینی که پیرامون او را گرفته اند، قول و فعل او را بعنوان میزان عمل معرفی می کنند.

اینک یزید با اینکه همه ابزارهای زر و زور و تزویر را در خدمت خویش دارد، تاب تحمل هیچ منتقدی را ندارد؛ خصوصا کسی را که یادگار عهد راستی باشد.

چنین است که مخالفان را در مقابل دو انتخاب مخیر می گذارد: زندگی ذلت بار زیر سایه بیعت کسی که شایسته حکومت بر مسلمانان نیست و میراث گرانبهایی که با پشتوانه مجاهدت ها و مهاجرت ها و شهادت ها بدست آمده را بر باد می دهد، یا مرگی که هر که خواهان تغییر و تحول وضعیت کنونی است به اتهام خروج از دین مستحق آن است. بزرگداشت یاد پیشوایان الهی از آن جهت برایمان اهمیت دارد که به بیان قرآن، آنها را اسوه حسنه می دانیم، یعنی الگوهایی که با بررسی قول و فعل آنان بتوانیم به نمونه های روشن شیوه زیست مسلمانی در شرایط گوناگون تاریخی دست بیابیم. از همین رو، بازخوانی سیره این پرورش یافتگان مکتب وحی در هر زمان و مکان باید بگونه ای انجام گیرد که این وجه درس آموزی را به بهترین شکل، امکانپذیر سازد.

از این نگاه، تکرار مکرر کربلا بر سر منابر، حتی اگر با استناد به منابع معتبر انجام گیرد، وافی به مقصود نیست، چه رسد به برخی سخنرانی ها و مرثیه خوانی های حرفه ای که غالبا با طرح مطالبی همراه شده است که بیش از آنکه به مطالعه چنین منابعی متکی باشد، برخاسته از ذوق شخصی واعظان و مداحان است. در این بازخوانی ها، پرسش های جدید را در پیشگاه تاریخ زندگی پیشوایان دین قرار می دهیم تا پاسخ های جدید از آنها بشنویم. آنچه در این بازخوانی های مکرر مهم است، روشمند بودن آن است.

بهترین نقطه شروع برای یافتن پاسخ به پرسش ما، مروری بر گفتارها و نوشتارهای باقیمانده از حسین (ع) است. در این رابطه، برای نمونه می توانیم به موارد زیر مراجعه کنیم: 1- پس از مرگ معاویه, یزید طی نامه ای به ولید بن عتبه بن ابی سفیان حاکم مدینه، از او خواست بلافاصله از حسین بن علی (ع) و عبدالله بن زبیر بیعت بگیرد.داستان گفتگوی ولید با حسین (ع) در تواریخ آمده و نیز ذکر شده است که حسین (ع) پیش از ترک مدینه بسوی مکه، در کنار تربت پاک پیامبر (ص) نماز بجای آورد و به درگاه الهی به راز و نیاز پرداخت و فرمود که این آرامگاه پیامبرت که درود خدا بر او و خاندانش باد است، و من فرزند دختر اویم. از وضعی که بدان گرفتار شده ام آگاهی. بارخدایا من دوستدار معروفم و در برابر منکر و ناپسند، موضعی ناسازشکارانه دارم.

2- در وصیتنامه حسین (ع) به برادر ناتنی اش محمدبن حنفیه نیز آمده است که من به قیام دست زده ام اما نه از روی خودبزرگ بینی یا از روی بدخواهی. و نیز بر علیه امنیت و نظم قیام نکرده ام و نمی خواهم به حق کسی تجاوز کنم. من خروج کرده ام چون خواستار اصلاح امت جدم هستم و خواسته من ترویج معروف و جلوگیری از منکر است. 3- در سخنی دیگر خطاب به مردم فرمود که آیا نمی نگرید که به حق عمل نمی شود و از باطل نهی نمی شود؟ پس در چنین شرایطی شایسته است که مؤمن در اندیشه دیدار خدایش باشد. من نیز مرگ را جز سعادت و زندگی با ستمکاران جز خواری نمی یابم. 4- در فراز پایانی خطبه بلند حسین (ع) در منا نیز آمده: خدایا تو می دانی آنچه از ما رفت نه بخاطر رغبت در قدرت بود نه از دنیای ناچیز، زیادت خواستن. بلکه می خواستیم نشانه های دین را بنمایانیم و اصلاح را در سرزمینت ظاهر گردانیم، تا بندگان ستمدیده ات را ایمنی فراهم آید و واجبات احکام و سنت های تو اجرا گردد.
آنچه از این گفته ها و نوشته ها می فهمیم این است که حسین (ع) هدف قیام خود را امر به معروف و نهی از منکر اعلام می کند. به تعبیر دلشاد تهرانی در کتاب ارزشمند "مدرسه حسینی"

ماهیت نهضت حسین (ع) ماهیتی اصلاحگرانه دارد و بدین منظوراست که بدی زدوده شود و خوبی جلوه کند، ستم برچیده شود و عدالت برپا گردد، و این جز به امر به معروف و نهی از منکر، یعنی حرکت عمومی در برانگیختن به نیکی و بازداشتن از بدی، حق اعتراض مردم بر ضد بی عدالتی و ناراستی و تباهی، حق انتقاد به انحرافات و کجی ها، احترام به افکار عمومی، حق اشراف مردم بر کلیه شئون اجتماعی مبتنی بر مسئولیت جدی همگانی میسر نمی شود، و مدرسه حسینی مدرسه احیای چنین مسئولیت همگانی است ص ۲۰۰.
پرسشی که در اینجا مطرح می شود این است که مفهوم، جایگاه و کارکرد امر به معروف و نهی از منکر در نزد آن حضرت چه بوده است که به عنوان برنامه عمل خود مطرح می نماید؟ واین اصل مهم دینی با آنچه امروزه ما فهم می کنیم چه نسبتی دارد؟ به زعم نگارنده این سطور، پاسخ به این پرسش ها می تواند راهگشای درک و فهم عمیق تری از امر به معروف و نهی از منکر باشد که بعنوان تکلیف اجتماعی هر مسلمان در عرصه زندگی جمعی او شناخته شود. سؤال مهمی که به ذهن خطور می کند این است که آیا امر به معروف و نهی از منکر با تعریفی که امروزه در میان متداول است، و حتی با آن معنایی که نزد عامه مردم مسلمان در زمان حیات حسین (ع) و پس از آن رایج بوده، می تواند به مسئله ای با این اهمیت تبدیل شود که فردی از نسل رسول خدا(ص)، جان شریف خویش و خاندانش را برای احیا و انجام آن به خطر بیندازد. آیا معنا و مفهوم تحقیر شده این اصل بزرگ با آن همه تأکید در آیات و روایات برای پایبندی مسلمانان بدان سازگار است؟ آیا به صرف گماشتن شحنه و محتسب برای حد زدن به شرابخواران و زناکاران، به این فرمان الهی جامه عمل پوشانده می شود؟ حقیقت این است که در جامعه مسلمانان همواره، حتی در زمان حیات پیامبر گرامی اسلام (ص)، از اینگونه تخلفات اخلاقی وجود داشته و اینطور نیست که پس از مرگ معاویه، آمار متخلفان از حدود الهی، بیکباره افزایش یافته و در نتیجه، قیام برای امر به معروف و نهی از منکر را اوجب واجبات ساخته باشد. معلوم می شود این اصل مهم دینی را باید به تبعیت از حسین (ع)، نیاکان پاکش، جانشینان برحقش و یاران جانبازش،بگونه ای فهم کرد که بعنوان اصل ضمانت سلامت حکومت و جامعه اسلامی عمل کند. به منظور دستیابی به چنین فهمی، حتی اگر به چند گفته و نوشته ای که در بخش پیشین از حسین(ع)آورده شد بسنده کنیم، گام مهم را باید در درک رابطه امر به معروف و نهی از منکر با امر اصلاح جامعه دانست. می دانیم که جوامع انسانی و آنچه بنام تمدن های بشری می شناسیم در تاریخ مدون و مکتوب، دارای ظهور و سقوط، فراز و نشیب، و به تعبیر برخی فلاسفه تاریخ، حیات و مرگ هستند. چه بسیار تمدن های بزرگی که با همت و پشتکار و سختکوشی پدیدآورندگان اولیه آن، رشد کرده و بر تمدن های دیگر غلبه هم یافته اند، و پس از گذراندن دورانی طلایی رو به انحطاط و زوال گذاشته اند و از آنها تنها نشانه هایی اندک و نامی مبهم باقیمانده است. چه بسیار نهضت هایی که با تلاش مردان خدا آغاز شده و در رفع ظلم و بی عدالتی و استبداد به نتایجی درخشان هم دست یافته اند، و پس از گذشت زمان، دچار رکود و سکون و فساد شده و همه یا بخش مهمی از دستاوردهای آن مجاهدت ها و ایثارها بر باد داده شده. کافی است برای نمونه به داستان های تاریخی قرآن کریم مراجعه کنیم و تأکیدهای مکرری که برای عبرت آموزی از سرنوشت امم و ملل و نیز نهضت های آزادیخواهانه پیامبران بران فراخوانده شده ایم را مرور کنیم.

در همه‌ی این بحران‌ها و فراز و فرودها قانونمندی را می‌توان مشاهده نمود که به اختصار اینگونه قابل بیان است؛ جامعه و حکومتی می تواند نسبت به سلامت و پیشرفت خود در راهی که در پیش گرفته امیدوار باشد که سازکارهای لازم برای آسیب شناسی خود را در رفتارهای اجتماعی، قوانین و مقررات، و فرایندهای تصمیم گیری کلان خود نهادینه کرده باشد. چنین آسیب شناسی از طریق مراقبت تعطیل ناپذیر و ارزیابی مستمر همگانی ممکن است. این چیزی است که در ادبیات معاصر ما، با عنوان «نقد اجتماعی» شناخته می شود. نقد اجتماعی، در صورت کلی خود، نقد روابط قدرت است، چه این قدرت در نهادهای اجتماعی تبلور یابد (مانند نهاد تعلیم و تربیت یا نهاد های اقتصادی)، و چه در قدرت رسمی و در قالب حکومت. راز سقوط جامعه ها، حکومت ها و بلکه تمدن های بزرگ تاریخ حیات انسانی را باید در تعطیلی این ساز و کارها و عدم تناسب یا ناکارآمدی آنها جستجو کرد. جوامعی که به تدریج نسبت به اهمیت این قانونمندی مهم بی توجه می شوند، شهروندانی که آنچنان سرگرم معیشت و تأمین رفاه خود می گردند که از تکالیف، وظایف و حقوق شهروندی خود غافل می شوند و حکومت هایی که با توسل به زر و زور و تزویر یا حتی از سر ضعف یا سوء مدیریت، مشارکت فعالانه شهروندان را محدود، نمایشی یا کم رنگ می کنند، یا به بهانه برقراری امنیتٰ دست به سرکوب منتقدین خود می زنند، انحطاط و زوال خود را بدست خویش رقم می زنند. حاکمانی که منتقدان به عملکرد خود را نافی اقتدار خود بر می شمرند و به محدود کردن آزادی بیان و انتقاد و تعطیلی تریبون های اظهار نظر منتقدان دست می یازند، هرچند به خیال واهی خود چند صباحی به استحکام فرمانروایی خود دست یافته اند، تداوم سلطه خود برای زمانی متمادی را از دست می دهند. راز اهمیت حیاتی اصل مهم امر به معروف و نهی از منکر را باید در چنین فهم موسعی از آن جستجو کرد. چنین فهمی صدالبته در و تلاش همه جانبه تلاشگران کوچک و بزرگ نهضت های اصلاح طلبانه را چنان بر می انگیزد که ایثار جان و مال و آبرو را نیز روا دانند و آن را اوجب واجبات بر شمرند.

در اینجا به مناسبت به فرازهایی از سخنان حسین (ع) در گردهمایی بزرگ صحابه و تابعین پیامبر (ص)در منا که به دعوت او جمع شده بودند اشاره می‌کنم. امام (ع) در بخشی از این خطبه، عالمان دینی را خطاب می کند و بخاطر کوتاهی در انجام وظیفه انتقادی شان نسبت به آنچه دولتیان می کنند مورد شماتت قرار می دهد که « مرجع مردمان شما بودید، ولی شما خود، ستمگران را در مقام خود جای دادید و امور حکومت خداوند را به آنان واگذاشتید. آنچه سبب گردیده است آنان را بر این مقام مسلط کنید، گریز شما از مرگ است و دلبستگی تان به زندگی دنیایی که از شما جدا خواهد شد. شما ناتوانان را به چنگ آنان سپرده اید تا گروهی را به استضعاف کشند و درمانده تأمین حداقل زندگی کنند و به سخره کشند، و مملکت را سرخود و به رأی خویش زیر و رو و دگرگون کنند … از هیچ چیز پروا نکنند. در هر شهری گوینده ای و سخنرانی زبان باز و حیله گر بر منبر دارند و تمام سرزمین های اسلامی بی دفاع زیر پایشان افتاده. شاید بتوان گفت که یکی از مشهورترین و در عین حال جامع ترین آیات مربوط به امر به معروف و نهی از منکر، آیه یکصد وچهارم سوره آل عمران است: ولتکن منکم امة یدعون الی الخیر و یأمرون بالمعرف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون
از شما باید امتی پدید آید که به نیکی دعوت می کند، به کار شایسته و پسندیده وا می دارد، و از ناپسند باز می دارد، و اینانند رستگاران. از شهید آیت الله دکتر بهشتی کتابی منتشر شده است با عنوان اصلی «بایدها و نبایدها» و عنوان فرعی «امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه قرآن» که درباره این آیه و آیات مرتبط به تفسیر پرداخته؛ اما آنچه درباره این آیه در رابطه با بحث نوشتار حاضر می تواند مورد اشاره قرار گیرد، پیوندی است که میان عمل به این اصل از یک طرف، و رستگاری مردمان از طرف دیگر، برقرار شده است. همچنین است رابطه این اصل با دعوت به خیر که به تعبیر شهید بهشتی بسیار بیشتر از آنکه متوحه تبلیغ زبانی باشد، بر تبلیغ عملی تکیه دارد چرا که «دنیا در پی یافتن راههای عملی برای بهتر زیستن است نه راههای ادعایی» ص ۳۸
آیه جالب توجه دیگر آیه ۱۶۴ سوره اعراف است که درباره بنی اسرائیل است و اینکه در میان آنان گروهی بودند که آرام نمی نشستند و با بدکاری و تجاوزگری در افتاده بودند. دسته ای از مصلحت اندیشان و عقلای قوم به این گروه مبارز با زشتی ها و تجاوزها رو کردند و گفتند چرا شما مردمی را که به سخن شما گوش نمی دهند و ترتیب اثر نمی دهند و حرف شما را هدر می دهند موعظه می کنید در حالی که خداوند سرانجام آنها را دچار عذاب و شکنجه دردناکی خواهد کرد؟ اینان در پاسخ گفتند که می خواهیم در پیشگاه خداوند عذری نداشته باشیم و بگوییم که به رسالت خویش عمل کردیم. شایان توجه آنکه در این آیه، نقد اجتماعی بعنوان وظیفه ای دینی و اخلاقی معرفی می شود. به تعبیر شهید بهشتی، «یک انسان نترس که در برابر باطل سکوت نکند، همین قدر که لب به سخن بگشاید و با موضع گیری خود نشان دهد که آشتی ناپذیر است، به نگهداشتن اصل روح حق پرستی در یک جامعه و جلوگیری از مرگ آن کمکی شایسته کرده است» (ص ۵۸). از این روست که عمل به این اصل مهم اجتماعی اسلام نه بعنوان امری که انجام دادنش بهتر از انجام ندادنش باشد، بلکه بعنوان امری واجب برشمرده شده است. در روایات نیز به بیان اهمیت، جایگاه و کارکرد این اصل مهم بر می خوریم. امام علی (ع) در نامه شماره ۴۷ نهج البلاغه در حالی که بر اثر ضربت مرگبار ابن ملجم در بستر مرگ قرار دارد در میان وصایای خود اشاره می کند که امر به معروف و نهی از منکر را ترک مکنید که در آنصورت حکومت در میان شما به دست مردم پلید خواهد افتاد. شهید بهشتی در این باره چنین می گوید: گاهی اوقات تعبیرهای قرآن و تعبیرهای حدیث از نظر سبک بیان مطلب قابل ملاحظه و توجه است. به این معنا که گاهی طرز تنظیم عبارت در بیان یک مطلب، بیشتر درصدد بیان یکی از سنت های خدا و قانونمندی های ثابت اجتماعی است. در آیات و در احادیث این موضوع زیاد به چشم می خورد. این عبارت نهج البلاغه با همان شیوه بیان یک قانون اجتماعی و قانونمندی از این مطلب یاد می کند. امر به معروف و نهی از منکر را رها نکنید، چون در این حالت نتیجه اجتناب ناپذیر این خواهد بود که شرار شما والی و زمامدار و و فرمانروا و دارای قدرت در میان شما می شوند. این یک قانونمندی است. لازمه برخورداری از حکومت حق و عدل مشروط است به رعایت کامل امر به معروف و نهی از منکر. هر نوع قدرتی را که شما در جامعه فرض کنید در معرض خطر انحراف از حق است. این شما هستید که باید با توجه به اهمیت و نقش بسیار مؤثر صاحبان قدرت و کسانی که بر منصب های گوناگون اجتماعی تکیه زده اند در سعادت خود بکوشید. فرد فرد شما باید بدانید راه رسیدن به سعادت و راه رسیدن به حکومت حق و عدل این است که شما از طریق امر به معروف و نهی از منکر به چنین هدفی برسید. صص ۱۶۳-۱۶۲
روایت دیگر از امام محمد باقر (ع) نقل شده است. در این روایت امام می فرماید که " در آخرالزمان مردمی پیدا می شوند که مرید دسته ای دیگرند. این مرادها کسانی هستند که در میدان قرائت و عبادت خیلی خوب می درخشند و مردم آنها را افراد خوبی می دانند. مراسم مذهبی خیلی اهمیت پیدا می کند. قرآن خوان ها و برگزارکنندگان مراسم هم خوب می درخشند اما این عناصر درخشنده برگزاری هر چه جالب تر مراسم ظاهری دین و خوانندگان درون تهی جالب قرآن کریم اند، مردمی هستند خام و بی مغز. چون این ها امر به معروف و نهی از منکر را لازم و واجب نمی دانند، مگر آنجا که راه هر ضرری به رویشان بسته باشد. آگاه باشید که امر به معزوف و نهی از منکر واجبی بزرگ است که واجبات دیگر در پرتو آن انجام می شود و پاس داشته می شود. در چنین شرایطی خشم خدای عز و جل بر چنین مردمی به حد اعلا می رسد و همه را در بر می گیرد، و نیکان و بدان و خردسالان و بزرگسالان در آن هلاک می شوند. امر به معروف و نهی از منکر راه انبیا است و روش نیکان و شایستگان. واجبی بس بزرگ است که واجبات دیگر به برکت آن انجام شدنی است. امنیت راه ها و رونق و حلال بودن کسب و کار در پرتو آن به دست می آید، ستم ها و تجاوزها در پرتو آن برطرف می گردد، حقوق از دست رفته در پرتو آن به صاحبانش باز می گردد، آبادی و عمران زمین در پرتو آن بدست می آید، انتقام از دشمنان در پرتو آن گرفته می شود، و کار زمامداران در پرتو آن اصلاح می گردد." آخرین روایتی که در اینجا نقل می شود، از امام صادق(ع) است که می فرماید "جامعه و امتی که در آن حق ضعیف از قوی چنان با قدرت گرفته نشود که قوی با تواضع و خضوع حق ضعیف را به او بپردازد، جامعه مقدس و منزه و پیراسته ای نیست." آیات و روایات مربوط به امر به معروف و نهی از منکر بسیار زیاد و بسیار جالب توجه هستند و بایسته است که خصوصا در این ایام مطالعه شود. اما به زعم نگارنده این سطور، همین چند نمونه هم برای نشان دادن جایگاه رفیع این اصل بنیادین اجتماعی اسلام کافی است. چنانچه پیش از این هم گفته شد،این همان چیزی است که امروزه بعنوان «نقد اجتماعی» از آن یاد می شود و نهادهای گوناگون اجتماعی و رسمی و نیمه رسمی، دولتی یا مدنی، سعی در اعمال آن دارند.